Tous les articles | Neederlandse versie
Effecten van chemische vervuilende stoffen op de gezondheid van kinderen: het belang van preventie vanaf de preconceptieperiode
6 octobre 2021
Céline Bertrand

Sinds de grootschalige industrialisatie, begonnen aan het einde van de XVIIIe eeuw, is de chemische vervuiling van het leefmilieu alleen maar toegenomen (1, 2). Volgens de American Chemistry Council, is de productiecapaciteit van de wereldwijde chemische industrie tussen 2000 en 2017 bijna verdubbeld van ongeveer 1,2 miljard naar 2,3 miljard ton (3).

Vandaag de dag, worden veel chemische verontreinigende stoffen uit de voedingsindustrie, petrochemische, farmaceutische en cosmetische industrie aangetroffen in het leefmilieu, en zijn ze alomtegenwoordig in voedsel, water, lucht en consumptiegoederen (4).

Tegelijkertijd is de gezondheid van kinderen de afgelopen decennia veranderd. « De plaag van infectieziekten heeft plaats gemaakt voor een nieuwe morbiditeit bij kinderen» (5). Obesitas, chronische ziekten, allergieën en neurologische ontwikkelingsstoornissen zijn alarmerend toegenomen (6). Bovendien zijn het aantal vroeggeboorten en aantal laag geboortegewichten in de afgelopen jaren wereldwijd gestegen, ook in ontwikkelde landen (7, 8, 9, 10).

Humane biomonitoringstudies tonen aan dat zwangere vrouwen wereldwijd worden blootgesteld aan een verscheidenheid van chemicaliën die kunnen doordringen tot in de placenta (11, 12, 13, 14). Deze chemicaliën werden teruggevonden in urine, bloedserum, vruchtwater, moedermelk en zelfs in het meconium (15, 16).

Volgens Denicola et al. (2018), zijn schadelijke chemicaliën zo talrijk dat waarschijnlijk elke zwangere vrouw op een bepaald moment van de zwangerschap blootgesteld wordt aan meer dan 60 van deze producten (17).

Bovendien kan de fœtus blootgesteld worden, zelfs als zijn moeder het niet meer lijkt te zijn.  Blootstelling aan bijvoorbeeld toxische stoffen uit het leefmilieu zoals polychloorbifenylen (PCB’s) en lood blijven in de lichaamsweefsels aanwezig en kunnen de foetus eraan blootstellen, zelfs nadat de blootstelling bij de moeder is weggenomen (18).

Een groeiend aantal bewijzen toont aan dat blootstelling aan chemische stoffen uit het leefmilieu, en meer specifiek tijdens kritieke en gevoelige ontwikkelingsperioden zoals de zwangerschap, kan leiden tot een groot aantal gevolgen voor de gezondheid die zich tijdens het hele leven van het individu kunnen manifesteren, inclusief gevolgen voor de vruchtbaarheid en de zwangerschap,  chronische kinderziekten, neurologische ontwikkeling en kanker, en die mogelijks doorgegeven kunnen worden aan toekomstige generaties (4, 19).

Meer specifiek, heeft epidemiologisch, klinisch en fundamenteel onderzoek de periode rond de conceptie geïdentificeerd als zijnde ‘cruciaal’ wat betreft de processen waarbij de ouderlijke invloed van belang kan zijn voor de gezondheid van de volgende generatie. Tijdens deze periode, vanaf de rijping van de geslachtelijke voortplantingscellen tot de vroege embryonale ontwikkeling, kan de levensstijl van de ouders op lange termijn risico’s opleveren voor het nageslacht op cardiovasculair, metabolisch, immuun- en neurologisch niveau (20)

Omwille van preconceptionele en prenatale blootstelling aan chemische stoffen uit het leefmilieu, worden volgende generaties ‘voor-vervuild’ geboren en die blootstellingen kunnen een ernstige en blijvende impact hebben op de gezondheid voor heel het leven (4, 19).

Het is daarom van uiterst belang dat vrouwen en mannen op vruchtbare leeftijd al vóór de conceptie worden beschermd tegen chemische verontreinigende stoffen, en dit omwille van verschillende redenen.

Ten eerste, kan blootstelling tijdens de preconceptionele periode aanwezig blijven in de lichaamsweefsels. Ten tweede, kan blootstelling tijdens het begin van het leven de structuren van het voortplantingsstelsel permanent aantasten. Ten derde zijn vrouwen zich misschien niet bewust van hun zwangerschap wanneer de fœtus het meest kwetsbaar is voor misvormingen. Bovendien is het feit van vroegtijdig op de hoogte te zijn van een zwangerschap beïnvloedt door demografische en psychosociale risicofactoren, zodanig dat vrouwen met het grootste risico waarschijnlijk het minst vroeg op de hoogte zijn van hun zwangerschap. Tot slot, zelfs als vrouwen weten dat ze zwanger zijn, kunnen ze zich tijdens deze vroege periode mogelijks geen prenatale zorg veroorloven en informatie verkrijgen, aangezien vrouwen pas vanaf de 10de à 12de week van de zwangerschap op consultatie bij een arts gaan (18).

Effecten van preconceptionele en prenatale blootstelling aan belangrijke luchtverontreinigende stoffen in verband met de zwangerschap en de gezondheid van kinderen.

Verschillende onderzoeken hebben een verband aangetoond tussen preconceptionele en prenatale blootstelling aan stikstofdioxide (NO2), « PM10 » deeltjes en zwaveldioxide (SO2) en de ontwikkeling van astma in de kindertijd. Het risico op allergische rhinitis is er eveneens mee geassocieerd. Eczema bij kinderen werd in verband gebracht met de luchtverontreinigende stof NO2, uitgestoten door het verkeer, tijdens de 3 maanden vóór de zwangerschap en tijdens de gehele zwangerschap (21, 22, 23).

Uit een cohorte studie bleek ook dat longontsteking bij kinderen voornamelijk geassocieerd was met de preconceptionele en prenatale blootstelling aan SO2 (24).

Een meta-analyse vond een verband tussen blootstelling van de moeder aan luchtverontreiniging (vooral aan fijne « PM2,5 » deeltjes) tijdens de prenatale periode en autismespectrumstoornissen bij kinderen (25).

Verschillende onderzoeken, waaronder een Chinese studie waarbij meer den 2 miljoen pasgeborenen betrokken waren, wijzen ook op een significant verband tussen preconceptionele en prenatale blootstelling aan luchtverontreinigende stoffen en nadelige invloeden op de zwangerschap zoals vroeggeboorte, vertraagde groei in de baarmoeder en laag geboortegewicht. (26, 27, 28, 29, 30).

Uit een literatuuronderzoek uit 2019 bleek dat blootstelling aan fijne deeltjes « PM 2,5 » tijdens de zwangerschap een belangrijke risicofactor is voor vroegtijdige geboorte. Sommige auteurs hebben ook een verband gevonden tussen prenatale blootstelling aan polycyclische aromatische koolwaterstoffen en het risico op vroegtijdige geboorte (26).

Een Chinese cohort prospectiestudie wees ook uit dat blootstelling aan PM2,5, alsook aan sommige componenten van PM2,5, vóór en tijdens de vroege zwangerschap in verband gebracht kan worden met het vroegtijdige breken van de vliezen (28).

In de zeer recente Chinese cohortstudie met 18 669 zwangere vrouwen, werd een toename van 10 μg/m3 ultrafijne « PM 1 » deeltjes geassocieerd met een afname van de buikomtrek bij de pasgeborene (29).

Verschillende case-control studies tonen aan dat preconceptionele en prenatale blootstelling aan SO2 en aan PM10 het risico op polydactylie en syndactylie verhoogt (31, 32).

Andere studies tonen aan dat prenatale blootstelling aan SO2 het risico op neurale buisdefecten verhoogt en dat preconceptionele en prenatale blootstelling aan PM10 ook met dit risico geassocieerd wordt (33, 34)

Daarenboven, in een andere case-control studie was blootstelling van de moeder aan PM10 op een significantie manier verbonden aan een verhoogd risico op anencefalie drie maanden voor de conceptie en drie maanden na de conceptie (35).

Een retrospectieve Amerikaanse cohortstudie van meer dan 500 000 geboorten wees uit date en verhoogde blootstelling aan PM2,5 tijdens de periconceptionele periode gepaard gaat met een lichte toename van het risico op geboorteafwijkingen. De meest gevoelige tijd van blootstelling lijkt de maand voor en na de conceptie te zijn (36).

Een case-control studie in Taiwan van 200 gevallen van hypospadie, toonde aan dat blootstelling aan PM2,5 tijdens de eerste 3 maanden na de conceptie, en aan ozon (O3) tijdens de eerste maand na de conceptie geassocieerd was aan een hogere incidentie van hypospadie (37).

Een zeer recente Israëlische studie toont aan dat blootstelling aan ozon tijdens de zwangerschap geassocieerd is aan type 1-diabetes bij het nageslacht, zij het in beperkte mate. Meer wetenschappelijk bewijs moet verzameld worden om de resultaten van deze studie te onderschrijven (38).

Ten slotte vond een meta-analyse van 45 onderzoeken significante positieve associaties tussen een laag geboortegewicht en een verhoogde blootstelling aan fijne omgevingsdeeltjes (PM2,5) tijdens de gehele zwangerschap (39).

Effecten van preconceptionele en prenatale blootstelling aan organische chemische verontreinigende stoffen in verband met de zwangerschap en de gezondheid van kinderen

Effecten op de vruchtbaarheid en de voortplanting

Een Belgische studie onderzocht de effecten van een mengsel van 13 hormoonverstorende stoffen, waaraan we vaak aan lage doses worden blootgesteld, op de seksuele ontwikkeling en moederlijk gedrag bij drie generaties vrouwelijke ratten. Vóór de dracht tof het einde van de lactatie werd een mengsel toegediend met plastics, pesticiden, fungiciden, zonnebrandcrèmes en paracetamol. De studie toont aan de blootstelling tijdens de ontwikkeling aan een mengsel van hormoonverstorende stoffen resulteert in een verstoorde puberteit en menstruatiecyclus en ovariële folliculogenese, twee en drie generaties na de blootstelling. Deze effecten zijn bijzonder verontrustend, omdat de derde generatie nooit direct blootgesteld geweest is aan hormoonverstorende stoffen. De studie toont daarmee aan dat de overdracht van deze effecten op de voortplanting verklaard zouden kunnen worden door schade aan de geslachtscellen, wat vervolgens zou kunnen leiden tot epigenetische herprogrammering van de hypothalamische controle van de voortplanting (40, 65).

Een zeer recente Zwitserse studie vond een verband tussen een slechte spermakwaliteit bij volwassen mannen en beroepsmatige blootstelling van hun moeders aan hormoonverstorende stoffen tijdens de zwangerschap.  Pesticiden en ftalaten werden meer specifiek geviseerd (41).

Een experimenteel onderzoek bij schapen heeft aangetoond dat blootstelling van de moeder aan lage niveaus van een complexe cocktail van chemische stoffen vóór de conceptie vervolgens de ontwikkeling van het neuro-endocriene systeem van de fœtus kan beïnvloeden. Deze resultaten tonen aan dat het zich ontwikkelende neuro-endocriene systeem gevoelig is voor mengsels van chemische stoffen om het leefmilieu op een seksueel dimorfe manier, vatbaar voor reproductieve stoornissen later in het leven (42).

Een systematische review van onderzoek bij zoogdieren vroeg zich of er aanhoudende epigenetische veranderingen in de mannelijke geslachtslijn optraden na blootstelling aan hormoonverstoorders. De meeste geanalyseerde studies die deel uitmaakten van dit literatuuronderzoek, hebben transgenerationele epigenetische effecten waargenomen, vaak gekoppeld aan ziekten van puberteit of volwassenheid, zoals testiculaire of prostaatafwijkingen, stofwisselingsstoornissen, gedragsafwijkingen en tumorontwikkeling (43).

Een overzicht van de literatuur die de invloed van het leefmilieu op de reproductieve gezondheid analyseert, en die meer dan 300 referenties telt, stelt dat gelijktijdige blootstelling aan verschillende chemische stoffen een additief of een synergetisch effect op de gezondheid kan hebben, in het bijzonder voor hetzelfde nadelige effect op de gezondheid. Dit overzicht bevestigt tevens dat foetale blootstelling het resultaat kan zijn van blootstelling van de ouders vóór de conceptie, vooral aan persistente chemische stoffen als PCB’s, PBDE’s en lood. En zelfs als ze vandaag de dag nog weinig bestudeerd is, speelt de blootstelling van de vader aan chemische stoffen uit het leefmilieu een essentiële rol voor de gezondheid van toekomstige generaties (4).

Effecten in verband met de zwangerschap

Een zeer recente prospectieve studie toonde aan dat concentraties aan Bisfenol A (BPA) en Bisfenol S (BPS) in de urine van de moeder vóór de conceptie, evenals de concentraties aan parabenen in de urine van de vader vóór de conceptie, prospectief verbonden waren met een verhoogd risico op vroeggeboorte (44).

In een andere prospectiestudie, waren BPA concentraties in de urine van de moeder voor de conceptie omgekeerd evenredig met het geboortegewicht en de hoofdomtrek (45).

Een zeer recente prospectieve cohortstudie toonde op zijn beurt aan dat de verhoogde urinaire concentraties BPS bij de moeder, vooral tijdens het eerste trimester van de zwangerschap, verband lijken te houden met een grotere fœtale hoofdomtrek, met hoger gewicht, en met een kleinere kan op een kleine lengte bij de geboorte. Andere bisfenolen werden niet systematisch geassocieerd met foetale groei. De bisfenolen waren in dit onderzoek niet geassocieerd met een risico op vroeggeboorte (46).

Verschillende studies tonen een effect aan van prenatale blootstelling aan hormoonverstoorders op het geboortewicht en vroeggeboorte.

Dit is het geval in een zeer recente Zweedse longitudinale studie met meer dan duizend moeders. De studie stelt vast dat prenatale blootstelling aan een mengsel van hormoonverstorende stoffen een impact heeft op de pre- en postnatale groei, wat leidt tot een lager geboortegewicht en langzamere gewichtstoename tijdens de kindertijd (47).

Dit is ook wat vastgesteld werd bij een Canadese longitudinale studie bij bijna tweeduizend zwangere vrouwen, waar aangetoond werd dat mengsels van organochloorverbindingen en metalen gelinkt waren aan een lager geboortegewicht. In het mengsel van organochloorverbindingen is het trans-nonachloor dat de grootste invloed op het geboortegewicht had. Daarentegen, was er geen verband tussen PFAS, de fenolen en de ftalaten en het geboortegewicht (48).

Een gecombineerde analyse bestaande uit 7 Europese geboortecohorten rapporteerde dat prenatale blootstelling aan organochloor- en geperfluoreerde verbindingen uit de leefomgeving, verbindingen met hormoonverstorende eigenschappen, kan bijdragen aan de prevalentie van een laag geboortegewicht in verhouding met de zwangerschapsduur (49).

De resultaten van een prospectieve cohortestudie suggereren mogelijke bewijzen van associaties tussen bepaalde fenolen via vader of moeder en afmeting bij de geboorte (50).

Een heel recente meta-analyse inzake PFAS  wees uit dat blootstelling van de moeder aan perfluoroctaansulfonaat (PFOS) een positieve associatie kan hebben met vroeggeboorte. Gebundelde meningen toonden ook beperkt bewijs voor een verband tussen blootstelling van de moeder aan perfluornonaanzuur (PFNA) en een miskraam. Er werd echter geen significant verband gevonden tussen andere PFAS en miskramen, doodgeboorten en vroeggeboorten. Maar de resultaten van de betrokken studies zijn inconsistent en de effecten van PFAS op de gezondheid zijn complex. Meer studies zijn noodzakelijk om deze resultaten te na te gaan (51).   

Een prospectieve Amerikaanse cohortstudie wees uit dat preconceptionele blootstelling van de moeder aan BPA en aan 2-ethylhexylftalaat (DEHP) gelinkt is aan vroeggeboorte (52).

Effecten op aangeboren afwijkingen

Een recente Hongaarse studie vond een positief verband tussen blootstelling van de vader aan pesticiden en alkylfenolische verbindingen en de ontwikkeling van een ductus arteriosus bij het nageslacht. Sommige beroepen kunnen daardoor de kans voor het optreden van bepaalde fenotypes van aangeboren hartziekten bij nakomelingen verhogen (53).

Effecten op het neurologisch stelsel

Een literatuuronderzoek uit 2019 bestaande uit 278 voornamelijk experimentele onderzoeken concludeerde dat bisfenol A (BPA) een potentieel gevaar vormt voor de menselijke gezondheid omwille van perinatale en neonatale blootstelling in de baarmoeder. Het interfereert met steroïdhormonen signalen, schaadt ontwikkelingsprocessen en veroorzaakt weefselbeschadiging door oxidatieve stress te veroorzaken. Het oefent schadelijke werking uit op de ontwikkeling en functies van de hersenen, en beïnvloedt aldus de neurogenese, de synaptische plasticiteit en postnatale hersenrijping, en veroorzaakt neuro-inflammatie en neuro-degeneratie (54).

Een eerdere literatuurstudie toonde al aan dat er een betrouwbaar experimenteel bewijs is dat prenatale en perinatale blootstelling aan BPA gedragsveranderingen op lange termijn veroorzaakt (angst en ontdekken, leren en geheugen, en seksueel gedrag bij zoogdieren) (14).

Een Canadese studie gericht op onderzoek van de relatie tussen prenatale blootstelling aan organofosfaat (OP) pesticiden en verminderde cognitieve ontwikkeling en gedrag, toonde aan dat prenatale blootstelling aan OP’s meer gelinkt is aan stoornissen in de neurologische ontwikkeling bij jongens, terwijl bij de meisjes zwakke of geen associaties waargenomen worden (55).

Op basis van een literatuuroverzicht, suggereert gefundeerd bewijs dat prenatale OP blootstelling bijdraagt aan neurologische ontwikkelingsstoornissen bij kinderen in alle groeistadia, terwijl gegevens over de effecten van postnatale blootstelling beperkt zijn (56).

De resultaten van een Amerikaanse case-control studie van 2961 personen, gediagnosticeerd met autismespectrumstoornissen (ASS), suggereren dat het risico op ASS bij nakomelingen toeneemt na prenatale blootstelling aan pesticiden uit de leefomgeving binnen de 2000 m van de woonplaats van de moeder tijdens de zwangerschap, vergeleken met de nakomelingen va vrouwen uit dezelfde landbouwstreek zonder een dergelijke blootstelling (57).

Een meta-analyse toonde aan dat er voldoende bewijs was voor een verband tussen blootstelling tijdens de ontwikkeling aan PBDE’s en een verlaagd IQ (58).

Een heel recente gezamenlijke expertise van INSERM analyseerde het werk aangaande de verbanden tussen beroepsmatige om omgevingsblootstelling van moeders aan pesticiden tijdens de zwangerschap en neuropsychologische en motorische ontwikkelingsstoornissen bij kinderen. Dit werk bevestigt, met een sterk vermoeden, het bestaan van een verband met bepaalde families van pesticiden, zoals organofosfaten. Met betrekking tot de pyrethroïden, waarvan het gebruik is toegenomen ter vervanging van de organofosfaat-insecticiden, zijn de resultaten van nieuwe studies consistent en wijzen ze op een verband tussen blootstelling aan pyrethroïden tijdens de zwangerschap en de toename van gedragsstoornissen van het internaliserende type zoals angst (sterk vermoeden). Toxicologische gegevens ondersteunen een biologische aannemelijkheid van een effect op basis van de werkingsmechanismen van deze pesticiden (50).

Effecten op de ontwikkeling van kankers

Nog steeds volgens de gezamenlijke expertise van INSERM, maken recente resultaten het mogelijk om het type van kinderleukemie te preciseren op basis van de blootstelling van de moeder aan pesticiden tijdens de zwangerschap: acute leukemie verbonden met huishoudelijk gebruik (vermoeden van sterke link) en acute myeloïde met beroepsmatige blootstelling. Er is een nieuw verband aangetoond tussen het risico op acute lymfatische leukemie bij beroepsmatige blootstelling van de vader tijdens de preconceptionele periode (matige veronderstelling). Met betrekking tot tumoren van het centrale zenuwstelsel, bevestigt de expertise het sterke vermoeden van een verband tussen de beroepsmatige blootstelling van de ouders aan pesticiden (zonder onderscheid) tijdens de prenatale periode. Aan de andere kant leiden recente resultaten tot een sterk vermoeden van een verband tussen tumoren van het centrale zenuwstelsel en blootstelling aan pesticiden in huishoudelijke producten (zonder onderscheid) tijdens de zwangerschap of tijdens de kindertijd (59).

Effecten op het metabolisme

Een longitudinaal Spaans onderzoek suggereert dat eerder gerapporteerde associaties tussen prenatale blootstelling aan persistente organische verontreinigende stoffen (POP’s) en de ‘body mass index’ (BMI) van kinderen later in de adolescentie aanhouden en dat prenatale blootstelling aan POP’s (HCB, DDT) geassocieerd is met belangrijke risicofactoren van het cardiometabool syndroom bij volwassenen (60).

Een literatuuroverzicht concludeerde ook dat er epidemiologisch en preklinisch bewijs is dat perinatale blootstelling aan hormoonverstorende stoffen schadelijke effecten heeft bij kinderen. Vroegtijdige blootstelling aan hormoonverstorende stoffen kan bijvoorbeeld leiden tot een verhoogd risico op obesitas later in het leven, mogelijks als gevolg van een verminderde mitochondriale functie en epigenetische deregulering (61).

Effecten op het immuunsysteem

Een overzicht van de literatuur van 65 studies toont aan dat er experimenteel bewijs bestaat dat hormoonverstorende stoffen het immuunsysteem en de ontwikkeling van de auto-immuniteit kunnen beïnvloeden, evenals de functie en het overleven van β-cellen (62).    

Ten slotte bleek uit een literatuuroverzicht met 50 referenties dat blootstelling aan hormoonverstorende stoffen tijdens het fœtale leven of in het vroege leven de ontwikkeling van het immuunsysteem en de bètacellen van de pancreas kan verstoren, waardoor de vatbaarheid voor type 1-diabetes later in het leven toeneemt (63).

Conclusie

Er lijkt een nieuwe pediatrische morbiditeit te zijn geïnstalleerd zonder al te veel respons, in vergelijking met de omvang van dit fenomeen. Nochtans zijn er veel studies die een verband aantonen tussen preconceptionele en prenatale blootstelling aan chemische verontreinigende stoffen uit de leefomgeving en schadelijke effecten in verband met de zwangerschap, de ontwikkeling en de gezondheid van het kind. Er is voldoende bewijs op basis van deze onderzoeken om tot dringende acties op te roepen, eens te meer als men in beschouwing neemt dat de chemische stoffen die vandaag onze aandacht opeisen slechts het topje van de ijsberg zijn (64).

Er zijn inderdaad tienduizenden chemische stoffen waarmee we in aanraking kunnen komen, maar waarvan we nog weinig of niets weten. Het is dus best mogelijk dat de risico’s momenteel onderschat worden.

Omdat de zwangerschap en de fœtale periode misschien wel de meest cruciale periode uitmaakt voor de menselijke ontwikkeling, kan elke toxische blootstelling vóór en tijdens deze periode blijvende ontwikkelingsschade veroorzaken en het vermogen van een kind om zijn of haar volledig potentieel te bereiken belemmeren (17).

Voordat we zelfs maar volledig bewijs van het schadelijke effect van al deze verontreinigende stoffen kunnen vaststellen, moeten we proberen het risico voor toekomstige generaties te beperken door toepassing van het voorzorgsprincipe vooral omdat het heel goed mogelijk is dat hormoonverstorende stoffen fungeren als een tikkende tijdbom.

We hebben momenteel te maken met een enorm groot gezondheidsprobleem. Met de hoeveelheid bestaand wetenschappelijk bewijs omtrent het potentieel om veranderingen tijdens de zwangerschap te induceren die op hun beurt ziekten kunnen veroorzaken, maakt het niet nemen van de nodige voorzorgsmaatregelen onze maatschappij schuldig aan vermijdbare ziekten bij kinderen.

Bronnen

  1. Cooper-Richet, D. (2019). Le XIXᵉ siècle, premier moment de l’ère des pollutions. The conversation. https://theconversation.com/le-xix-siecle-premier-moment-de-lere-des-pollutions-111370
  2. Jarrige, F. (2011). L’histoire de la pollution. https://sup.sorbonne-universite.fr/sites/default/files/public/files/In-Nature-we-trust_2011-11-09_RDL_LA_REVUE_DES_LIVRES.pdf
  3. American Chemistry Council (2017). 2017 Year-End Chemical Industry Situation and Outlook. https://store.americanchemistry.com/Business-of-Chemistry- Situation-and-Outlook.
  4. Wang, A., Padula, A., Sirota, M., & Woodruff, T. J. (2016). Environmental influences on reproductive health: the importance of chemical exposures. Fertility and sterility, 106(4), 905–929. https://doi.org/10.1016/j.fertnstert.2016.07.1076
  5. Nicolle-Mir, L. (2017). Expositions nuisibles à la santé des enfants : quels sujets aborder et comment en parler en pratique pédiatrique. Environnement, Risques & Santé. 2018;17(1):15-17. doi:10.1684/ers.2017.1113
  6. Mori, C., & Todaka, E. (2017). For a healthier future: a virtuous cycle for reducing exposure to persistent organic pollutants. Journal of epidemiology and community health, 71(7), 660–662. https://doi.org/10.1136/jech-2016-208088
  7. OMS, (2018). Naissances prématurées, principaux faits. https://www.who.int/fr/news-room/fact-sheets/detail/preterm-birth
  8. Inserm & Direction de la recherche des études de l’évaluation et des statistiques (DREES), (2017). La santé des mères et des nouveau-nés. Premiers résultats de l’enquête nationae périnatale 2016. https://drees.solidarites-sante.gouv.fr/sites/default/files/2020-08/communique_enp_2016.pdf
  9. ONE, (2015). Banque de données Médico-Sociales, Rapport 2015. Chapitre 3. Données de naissance.https://www.one.be/fileadmin/user_upload/siteone/PRESENTATION/Rapports_BDMS/2015/BDMS_2015_Chapitre_3.pdf
  10. Centre d’épidémiologie périnatale (CEPIP), (2019). Santé périnatale en Wallonie. Rapport. https://www.cepip.be/pdf/rapport_CEPIP_Wal2019_2tma.pdf
  11. Fisher, M., Arbuckle, T. E., Liang, C. L., LeBlanc, A., Gaudreau, E., Foster, W. G., Haines, D., Davis, K., & Fraser, W. D. (2016). Concentrations of persistent organic pollutants in maternal and cord blood from the maternal-infant research on environmental chemicals (MIREC) cohort study. Environmental health : a global access science source, 15(1), 59. https://doi.org/10.1186/s12940-016-0143-y
  12. Santé publique France (2017). Imprégnation des femmes enceintes par les polluants de l’environnement en France en 2011. Volet périnatal du programme national de biosurveillance. Tome 1 : polluants organiques. 261 p. https://www.santepubliquefrance.fr/determinants-de-sante/exposition-a-des-substances-chimiques/pesticides/documents/rapport-synthese/impregnation-des-femmes-enceintes-par-les-polluants-de-l-environnement-en-france-en-2011.-volet-perinatal-du-programme-national-de-biosurveillance
  13. Chevrier, C., Limon, G., Monfort, C., Rouget, F., Garlantézec, R., Petit, C., Durand, G., & Cordier, S. (2011). Urinary biomarkers of prenatal atrazine exposure and adverse birth outcomes in the PELAGIE birth cohort. Environmental health perspectives, 119(7), 1034–1041. https://doi.org/10.1289/ehp.1002775
  14. Mallozzi, M., Bordi, G., Garo, C., & Caserta, D. (2016). The effect of maternal exposure to endocrine disrupting chemicals on fetal and neonatal development: A review on the major concerns. Birth defects research. Part C, Embryo today : reviews, 108(3), 224–242. https://doi.org/10.1002/bdrc.21137
  15. Haraux, E., Tourneux, P., Kouakam, C., Stephan-Blanchard, E., Boudailliez, B., Leke, A., Klein, C., & Chardon, K. (2018). Isolated hypospadias: The impact of prenatal exposure to pesticides, as determined by meconium analysis. Environment international, 119, 20–25. https://doi.org/10.1016/j.envint.2018.06.002
  16. Tourneux, P., Mayhoub, F., Haraux, E. et al. (2014) Cohorte MecoExpo : utilisation du méconium pour estimer l’exposition in utero aux pesticides des nouveau-nés en Picardie. Rev. med. perinat. 6, 122–133. https://doi.org/10.1007/s12611-014-0277-5
  17. Denicola, N., Zlatnik, M.G., Conry, J. (2018). Toxic Environmental Exposures in Maternal, Fetal, and Reproductive Health. Contemporary Ob/gyn 63.9 : 34-38. https://www.contemporaryobgyn.net/view/toxic-environmental-exposures-maternal-fetal-and-reproductive-health
  18. Grason, H. A., & Misra, D. P. (2009). Reducing exposure to environmental toxicants before birth: moving from risk perception to risk reduction. Public health reports (Washington, D.C. : 1974), 124(5), 629–641. https://doi.org/10.1177/003335490912400505
  19. Genuis, S. J., & Genuis, R. A. (2016). Preconception Care: A New Standard of Care within Maternal Health Services. BioMed research international, 2016, 6150976. https://doi.org/10.1155/2016/6150976
  20. Fleming, T. P., Watkins, A. J., Velazquez, M. A., Mathers, J. C., Prentice, A. M., Stephenson, J., Barker, M., Saffery, R., Yajnik, C. S., Eckert, J. J., Hanson, M. A., Forrester, T., Gluckman, P. D., & Godfrey, K. M. (2018). Origins of lifetime health around the time of conception: causes and consequences. Lancet (London, England), 391(10132), 1842–1852. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(18)30312-X
  21. Hehua, Z., Qing, C., Shanyan, G., Qijun, W., & Yuhong, Z. (2017). The impact of prenatal exposure to air pollution on childhood wheezing and asthma: A systematic review. Environmental research, 159, 519–530. https://doi.org/10.1016/j.envres.2017.08.038
  22. Deng Q, Lu C, Ou C, Chen L, Yuan H. Preconceptional, prenatal and postnatal exposure to outdoor and indoor environmental factors on allergic diseases/symptoms in preschool children. Chemosphere. 2016 Jun;152:459-67. doi: 10.1016/j.chemosphere.2016.03.032. Epub 2016 Mar 19. PMID: 27003368.
  23. Lu C, Deng L, Ou C, Yuan H, Chen X, Deng Q. Preconceptional and perinatal exposure to traffic-related air pollution and eczema in preschool children. J Dermatol Sci. 2017 Feb;85(2):85-95. doi: 10.1016/j.jdermsci.2016.11.004. Epub 2016 Nov 9. PMID: 27865567.
  24. Lu C, Peng W, Kuang J, Wu M, Wu H, Murithi RG, Johnson MB, Zheng X. Preconceptional and prenatal exposure to air pollution increases incidence of childhood pneumonia: A hypothesis of the (pre-)fetal origin of childhood pneumonia. Ecotoxicol Environ Saf. 2021 Mar 1;210:111860. doi: 10.1016/j.ecoenv.2020.111860. Epub 2021 Jan 8. PMID: 33421724.
  25. Chun H, Leung C, Wen SW, McDonald J, Shin HH. Maternal exposure to air pollution and risk of autism in children: A systematic review and meta-analysis. Environ Pollut. 2020 Jan;256:113307. doi: 10.1016/j.envpol.2019.113307. Epub 2019 Sep 26. PMID: 31733973.
  26. Porpora MG, Piacenti I, Scaramuzzino S, Masciullo L, Rech F, Benedetti Panici P. Environmental Contaminants Exposure and Preterm Birth: A Systematic Review. Toxics. 2019 Mar 1;7(1):11. doi: 10.3390/toxics7010011. PMID: 30832205; PMCID: PMC6468584.
  27. Guo P, Chen Y, Wu H, Zeng J, Zeng Z, Li W, Zhang Q, Huo X, Feng W, Lin J, Miao H, Zhu Y. Ambient air pollution and markers of fetal growth: A retrospective population-based cohort study of 2.57 million term singleton births in China. Environ Int. 2020 Feb;135:105410. doi: 10.1016/j.envint.2019.105410. Epub 2019 Dec 26. PMID: 31884132.
  28. Han Y, Wang W, Wang X, Dong T, van Donkelaar A, Martin RV, Chen Y, Kan H, Xia Y. Prenatal exposure to fine particles, premature rupture of membranes and gestational age: A prospective cohort study. Environ Int. 2020 Dec;145:106146. doi: 10.1016/j.envint.2020.106146. Epub 2020 Sep 26. PMID: 32987218.
  29. Lin L, Guo Y, Han N, Su T, Jin C, Chen G, Li Q, Zhou S, Tang Z, Liu Z, Bao H, Wang H. Prenatal exposure to airborne particulate matter of 1 μm or less and fetal growth: A birth cohort study in Beijing, China. Environ Res. 2021 Mar;194:110729. doi: 10.1016/j.envres.2021.110729. Epub 2021 Jan 9. PMID: 33434605.
  30. Shang L, Huang L, Yang L, Leng L, Qi C, Xie G, Wang R, Guo L, Yang W, Chung MC. Impact of air pollution exposure during various periods of pregnancy on term birth weight: a large-sample, retrospective population-based cohort study. Environ Sci Pollut Res Int. 2021 Jan;28(3):3296-3306. doi: 10.1007/s11356-020-10705-3. Epub 2020 Sep 11. PMID: 32914309; PMCID: PMC7788013.
  31. Yu-Ting J, Ting-Ting G, Jia-Yu Z, et al. Maternal exposure to ambient SO2 and risk of polydactyly and syndactyly: a population-based case-control study in Liaoning Province, China. Environ Sci Pollut Res Int. 2021;28(9):11289-11301.
  32. Zhang JY, Gong TT, Huang YH, Li J, Liu S, Chen YL, Li LL, Jiang CZ, Chen ZJ, Wu QJ. Association between maternal exposure to PM10 and polydactyly and syndactyly: A population-based case-control study in Liaoning province, China. Environ Res. 2020 Aug;187:109643. doi: 10.1016/j.envres.2020.109643. Epub 2020 May 11. PMID: 32416360.
  33. Zhang JY, Dai HX, Wu QJ, Li J, Huang YH, Chen ZJ, Li LL, Chen YL, Liu S, Jiang CZ. Maternal exposure to ambient levels of sulfur dioxide and risk of neural tube defects in 14 cities in Liaoning province, China: a population-based case-control study. J Expo Sci Environ Epidemiol. 2021 Mar;31(2):266-275. doi: 10.1038/s41370-020-00273-6. Epub 2020 Oct 1. PMID: 33005007.
  34. Zhang JY, Wu QJ, Huang YH, Li J, Liu S, Chen YL, Li LL, Jiang CZ, Chen ZJ. Association between maternal exposure to ambient PM10 and neural tube defects: A case-control study in Liaoning Province, China. Int J Hyg Environ Health. 2020 Apr;225:113453. doi: 10.1016/j.ijheh.2020.113453. Epub 2020 Jan 24. PMID: 31986338.
  35. Xia J, Huang YH, Li J, Liu S, Chen YL, Li LL, Jiang CZ, Chen ZJ, Wang Y, Liu XM, Wang XM, Wang J. Maternal exposure to ambient particulate matter 10 μm or less in diameter before and after pregnancy, and anencephaly risk: A population-based case-control study in China. Environ Res. 2020 Sep;188:109757. doi: 10.1016/j.envres.2020.109757. Epub 2020 Jun 3. PMID: 32535358.
  36. Ren S, Haynes E, Hall E, Hossain M, Chen A, Muglia L, Lu L, DeFranco E. Periconception Exposure to Air Pollution and Risk of Congenital Malformations. J Pediatr. 2018 Feb;193:76-84.e6. doi: 10.1016/j.jpeds.2017.09.076. Epub 2017 Dec 11. PMID: 29237538; PMCID: PMC5794608.
  37. Huang CC, Pan SC, Chen BY, Guo YL. Periconceptional exposure to air pollution and congenital hypospadias among full-term infants. Environ Res. 2020 Apr;183:109151. doi: 10.1016/j.envres.2020.109151. Epub 2020 Jan 17. PMID: 32000002.
  38. Taha-Khalde A, Haim A, Karakis I, Shashar S, Biederko R, Shtein A, Hershkovitz E, Novack L. Air pollution and meteorological conditions during gestation and type 1 diabetes in offspring. Environ Int. 2021 Apr 15;154:106546. doi: 10.1016/j.envint.2021.106546. Epub ahead of print. PMID: 33866061
  39. Pun VC, Dowling R, Mehta S. Ambient and household air pollution on early-life determinants of stunting-a systematic review and meta-analysis. Environ Sci Pollut Res Int. 2021 Jun;28(21):26404-26412. doi: 10.1007/s11356-021-13719-7. Epub 2021 Apr 9. PMID: 33835342; PMCID: PMC8159793.
  40. López-Rodríguez D, Aylwin CF, Delli V, Sevrin E, Campanile M, Martin M, Franssen D, Gérard A, Blacher S, Tirelli E, Noël A, Lomniczi A, Parent AS. Multi- and Transgenerational Outcomes of an Exposure to a Mixture of Endocrine-Disrupting Chemicals (EDCs) on Puberty and Maternal Behavior in the Female Rat. Environ Health Perspect. 2021 Aug;129(8):87003. doi: 10.1289/EHP8795. Epub 2021 Aug 12. PMID: 34383603; PMCID: PMC8360047.
  41. Istvan M, Rahban R, Dananche B, Senn A, Stettler E, Multigner L, Nef S, Garlantézec R. Maternal occupational exposure to endocrine-disrupting chemicals during pregnancy and semen parameters in adulthood: results of a nationwide cross-sectional study among Swiss conscripts. Hum Reprod. 2021 Mar 17:deab034. doi: 10.1093/humrep/deab034. Epub ahead of print. PMID: 33729457.
  42. Bellingham M, Fowler PA, MacDonald ES, Mandon-Pepin B, Cotinot C, Rhind S, Sharpe RM, Evans NP. Timing of Maternal Exposure and Foetal Sex Determine the Effects of Low-level Chemical Mixture Exposure on the Foetal Neuroendocrine System in Sheep. J Neuroendocrinol. 2016 Dec;28(12):10.1111/jne.12444. doi: 10.1111/jne.12444. PMID: 27870155; PMCID: PMC5621486.
  43. Van Cauwenbergh O, Di Serafino A, Tytgat J, Soubry A. Transgenerational epigenetic effects from male exposure to endocrine-disrupting compounds: a systematic review on research in mammals. Clin Epigenetics. 2020 May 12;12(1):65. doi: 10.1186/s13148-020-00845-1. PMID: 32398147; PMCID: PMC7218615.
  44. Mustieles V, Zhang Y, Yland J, Braun JM, Williams PL, Wylie BJ, Attaman JA, Ford JB, Azevedo A, Calafat AM, Hauser R, Messerlian C. Maternal and paternal preconception exposure to phenols and preterm birth. Environ Int. 2020 Apr;137:105523. doi: 10.1016/j.envint.2020.105523. Epub 2020 Feb 29. PMID: 32120140; PMCID: PMC7169435.
  45. Mustieles V, Williams PL, Fernandez MF, Mínguez-Alarcón L, Ford JB, Calafat AM, Hauser R, Messerlian C; Environment and Reproductive Health (EARTH) Study Team. Maternal and paternal preconception exposure to bisphenols and size at birth. Hum Reprod. 2018 Aug 1;33(8):1528-1537. doi: 10.1093/humrep/dey234. PMID: 29982563; PMCID: PMC6070117.
  46. Sol CM, van Zwol-Janssens C, Philips EM, Asimakopoulos AG, Martinez-Moral MP, Kannan K, Jaddoe VWV, Trasande L, Santos S. Maternal bisphenol urine concentrations, fetal growth and adverse birth outcomes: A population-based prospective cohort. Environ Health. 2021 May 15;20(1):60. doi: 10.1186/s12940-021-00747-6. PMID: 33992119; PMCID: PMC8126069.
  47. Svensson, K., Tanner, E., Gennings, C. et al. Prenatal exposures to mixtures of endocrine disrupting chemicals and children’s weight trajectory up to age 5.5 in the SELMA study. Sci Rep 11, 11036 (2021). https://doi.org/10.1038/s41598-021-89846-5
  48. Hu JMY, Arbuckle TE, Janssen P, Lanphear BP, Zhuang LH, Braun JM, Chen A, McCandless LC. Prenatal exposure to endocrine disrupting chemical mixtures and infant birth weight: A Bayesian analysis using kernel machine regression. Environ Res. 2021 Apr;195:110749. doi: 10.1016/j.envres.2021.110749. Epub 2021 Jan 17. PMID: 33465343.
  49. Govarts E, Iszatt N, Trnovec T, de Cock M, Eggesbø M, Palkovicova Murinova L, van de Bor M, Guxens M, Chevrier C, Koppen G, Lamoree M, Hertz-Picciotto I, Lopez-Espinosa MJ, Lertxundi A, Grimalt JO, Torrent M, Goñi-Irigoyen F, Vermeulen R, Legler J, Schoeters G. Prenatal exposure to endocrine disrupting chemicals and risk of being born small for gestational age: Pooled analysis of seven European birth cohorts. Environ Int. 2018 Jun;115:267-278. doi: 10.1016/j.envint.2018.03.017. Epub 2018 Mar 30. PMID: 29605679.
  50. Messerlian C, Mustieles V, Minguez-Alarcon L, Ford JB, Calafat AM, Souter I, Williams PL, Hauser R; Environment and Reproductive Health (EARTH) Study Team. Preconception and prenatal urinary concentrations of phenols and birth size of singleton infants born to mothers and fathers from the Environment and Reproductive Health (EARTH) study. Environ Int. 2018 May;114:60-68. doi: 10.1016/j.envint.2018.02.017. Epub 2018 Feb 22. PMID: 29477955; PMCID: PMC5899953.
  51. Deji Z, Liu P, Wang X, Zhang X, Luo Y, Huang Z. Association between maternal exposure to perfluoroalkyl and polyfluoroalkyl substances and risks of adverse pregnancy outcomes: A systematic review and meta-analysis. Sci Total Environ. 2021 Aug 20;783:146984. doi: 10.1016/j.scitotenv.2021.146984. Epub 2021 Apr 9. PMID: 34088118.
  52. Zhang Y, Mustieles V, Williams PL, Wylie BJ, Souter I, Calafat AM, Demokritou M, Lee A, Vagios S, Hauser R, Messerlian C. Parental preconception exposure to phenol and phthalate mixtures and the risk of preterm birth. Environ Int. 2021 Jun;151:106440. doi: 10.1016/j.envint.2021.106440. Epub 2021 Feb 25. PMID: 33640694.
  53. Fazekas-Pongor V, Csáky-Szunyogh M, Fekete M, Mészáros Á, Cseh K, Pénzes M. Congenital heart diseases and parental occupational exposure in a Hungarian case-control study in 1997 to 2002. Congenit Anom (Kyoto). 2021 Mar;61(2):55-62. doi: 10.1111/cga.12401. Epub 2020 Nov 10. PMID: 33140474.
  54. Santoro A, Chianese R, Troisi J, Richards S, Nori SL, Fasano S, Guida M, Plunk E, Viggiano A, Pierantoni R, Meccariello R. Neuro-toxic and Reproductive Effects of BPA. Curr Neuropharmacol. 2019;17(12):1109-1132. doi: 10.2174/1570159X17666190726112101. PMID: 31362658; PMCID: PMC7057208.
  55. Ntantu Nkinsa P. , Muckle G., Ayotte P., Lanphear B. P., Arbuckle T. E. , Fraser W. D., Bouchard M. F. (2020), Organophosphate pesticides exposure during fetal development and IQ scores in 3 and 4-year old Canadian children, Environmental Research,Volume 190, 2020, 110023, ISSN 0013-9351, https://doi.org/10.1016/j.envres.2020.110023.
  56. Sapbamrer, R., Hongsibsong, S. (2019) Effects of prenatal and postnatal exposure to organophosphate pesticides on child neurodevelopment in different age groups: a systematic review. Environ Sci Pollut Res 26, 18267–18290. https://doi.org/10.1007/s11356-019-05126-w
  57. von Ehrenstein OS, Ling C, Cui X, Cockburn M, Park AS, Yu F, Wu J, Ritz B. Prenatal and infant exposure to ambient pesticides and autism spectrum disorder in children: population based case-control study. BMJ. 2019 Mar 20;364:l962. doi: 10.1136/bmj.l962. Erratum in: BMJ. 2019 Jun 25;365:l4032. PMID: 30894343; PMCID: PMC6425996.
  58. Lam, J., Lanphear, B. P., Bellinger, D., Axelrad, D. A., McPartland, J., Sutton, P., Davidson, L., Daniels, N., Sen, S., & Woodruff, T. J. (2017). Developmental PBDE Exposure and IQ/ADHD in Childhood: A Systematic Review and Meta-analysis. Environmental health perspectives, 125(8), 086001. https://doi.org/10.1289/EHP1632
  59. Inserm. (2021). Pesticides et effets sur la santé : Nouvelles données. Collection Expertise collective. Montrouge : EDP Sciences.
  60. Güil-Oumrait N, Valvi D, Garcia-Esteban R, Guxens M, Sunyer J, Torrent M, Casas M, Vrijheid M. Prenatal exposure to persistent organic pollutants and markers of obesity and cardiometabolic risk in Spanish adolescents. Environ Int. 2021 Jun;151:106469. doi: 10.1016/j.envint.2021.106469. Epub 2021 Mar 9. PMID: 33711537; PMCID: PMC7960637.
  61. Yang C, Lee HK, Kong APS, Lim LL, Cai Z, Chung ACK. Early-life exposure to endocrine disrupting chemicals associates with childhood obesity. Ann Pediatr Endocrinol Metab. 2018 Dec;23(4):182-195. doi: 10.6065/apem.2018.23.4.182. Epub 2018 Dec 31. PMID: 30599479; PMCID: PMC6312913.
  62. Predieri B, Bruzzi P, Bigi E, Ciancia S, Madeo SF, Lucaccioni L, Iughetti L. Endocrine Disrupting Chemicals and Type 1 Diabetes. Int J Mol Sci. 2020 Apr 22;21(8):2937. doi: 10.3390/ijms21082937. PMID: 32331412; PMCID: PMC7215452.
  63. Howard SG. Developmental Exposure to Endocrine Disrupting Chemicals and Type 1 Diabetes Mellitus. Front. Endocrinol. 2018 Sept. doi: 10.3389/fendo.2018.00513 https://doi.org/10.3389/fendo.2018.00513
  64. Wang, A., Abrahamsson, D. P., Jiang, T., Wang, M., Morello-Frosch, R., Park, J. S., Sirota, M., & Woodruff, T. J. (2021). Suspect Screening, Prioritization, and Confirmation of Environmental Chemicals in Maternal-Newborn Pairs from San Francisco. Environmental science & technology, 55(8), 5037–5049. https://doi.org/10.1021/acs.est.0c05984
  65. ULiège (2021). L’impact des polluants environnementaux sur la reproduction des générations futures. https://www.giga.uliege.be/cms/c_7828215/fr/l-impact-des-polluants-environnementaux-sur-la-reproduction-des-generations-futures