Sinds 1 januari 2013, is bisfenol A verboden in alle voedselverpakkingen bestemd voor kinderen. Meer en meer verpakkingen vermelden trots « zonder BPA », maar kunnen we dat vertrouwen?

Laten we beginnen met het doorlopen van de effecten van bisfenol op de gezondheid.  

Vruchtbaarheid

^1–4 Bisfenol A is qua structuur vergelijkbaar met estradiol. Deze stof wordt beschouwd als zijnde « toxisch voor de voortplanting » en kan effecten op korte en lange termijn veroorzaken, door epigenetische modificatie (modulatie van genexpressie) met directe en transgenerationele effecten op blootgestelde personen en hun nakomelingen. Bij mannen beïnvloedt BPA de spermatogenese en de kwaliteit van het sperma. In deze studie waarin de associatie tussen blootstelling aan BPA en de mannelijke vruchtbaarheid bestudeerd wordt, wordt BPA gedetecteerd in 98% van de urinestalen. De hoeveelheid BPA gevonden in de urine is gekoppeld aan chromosomale afwijkingen in het sperma.  Men stelt eveneens een afname van de mobiliteit en rijpheid van het sperma vast, wat neerkomt op een minder goede spermakwaliteit. Bij vrouwen werkt BPA door op de eierstokken, op de ontwikkeling van het embryo en op de kwaliteit van de gameten.

Er doen zich mogelijks transgenerationele effecten voor op het reproductievermogen van het nageslacht. Deze studie ¹ concludeert dat blootstelling uit de leefomgeving van BPA – met name tijdens de fœtale en neonatale tijdspanne – speciale aandacht verdient om het reproductievermogen bij beide geslachten te handhaven en het epigenetische risico voor nakomelingen te beperken.

Het zou ook een rol spelen bij de ontwikkeling van endometriose en polycysteus-ovariumsyndroom.⁶

Obesitas

^7,8 De prevalentie van obesitas is sinds 1975 wereldwijd verdrievoudigd. In de Verenigde Staten is het bij kinderen en adolescenten in 40 jaar tijd verdrievoudigd tot 17%. Deze toename is over het algemeen gecorreleerd met veranderingen in levensstijl, met name een hypercalorierijke voeding en algehele toename van lichamelijke inactiviteit. Maar het lijkt erop dat de genetische aanleg, geassocieerd met deze factoren, niet alleen verantwoordelijk is voor de wereldwijde epidemie van overgewicht en obesitas.

Evolutie van de prevalentie van overgewicht (cirkels), van obesitas (vierkanten) en morbide obesitas (ruiten) in de Verenigde Staten. De zwarte stippen komen overeen met de gegevens voor mannen en de witte stippen met die voor de vouwen. (Hruby A, Hu FB. The Epidemiology of Obesity: A Big Picture. PharmacoEconomics. 2015;33(7):673-689.)

Bepaalde chemische stoffen kunnen interfereren met het hormonale metabolisme en met de werking van adipocyten, ze worden « obesogenen » genoemd (gedefinieerd als xenobiotica die de ontwikkeling van het kind, de controlemechanismen, de homeostase op het niveau van adipogenese en van de energiebalans kunnen verstoren). Het wordt ook wel « geprogrammeerde obesitas » genoemd.

Dit komt door het feit dat het vetweefsel, dat vroeger beschouwd werd als een opslagplaats, eigenlijk een volwaardig endocrien orgaan is met secretiecapaciteiten (adipokine waaronder leptine) en hormonale werking.

Deze obesogenen activeren transcriptiefactoren die de proliferatie en differentiatie van adipocyten en het lipidenmetabolisme reguleren, aldus de lichaamssamenstelling beïnvloedend.⁸ Op epidemiologisch niveau voerden Wassenaar en zijn team ¹⁰ in 2017 een meta-analyse uit waarin een significant verband waargenomen werd tussen vroegtijdige blootstelling aan BPA en gewichtstoename, en verhoogde gehalten aan triglyceriden. Volgens dit literatuuroverzicht¹¹, is blootstelling aan BPA, ongeacht de levensfase, gecorreleerd met een verhoogd lichaamsgewicht en/of BMI.

Kanker?

_12,13 De oestrogene eigenschappen van BPA suggereren dat het de ontwikkeling kan beïnvloeden en individuen vatbaar kan maken voor oncologische ziekten bij doses die lager zijn dan de doses getolereerd door de EPA (Environmental Protection Agency). ¹³

Het speelt vooral een rol bij de pathogenese van hormoonafhankelijke kankers, zoals borst-, prostaat, of eierstokkanker. ¹⁴ Er zijn epigenetische mechanismen bij betrokken, die leiden tot veranderingen in het endocriene en reproductieve stelsel en die nog steeds onvoldoende gekend zijn. ¹⁴

Onderzoeken van blootstelling bij knaagdieren bijvoorbeeld, tonen een verhoogd risico op het ontwikkelen van borstkanker op volwassen leeftijd, lang nadat de blootstelling gestopt is. Blootstelling aan BPA tijdens de zwangerschap induceert histologische veranderingen in de borstweefsels van muizen. ¹²

Volgens het meest recente onderzoek, lijkt ook de respons op behandelingen zoals chemotherapie, te worden beïnvloed.¹⁵

We hebben dus duidelijke aanwijzingen over het pathogene potentieel (obesitas, vruchtbaarheid, neoplasmie) van dit molecuul.

Waarin vind je het terug ?

Wat betreft de voeding, komt bisfenol A vooral voor in conservenblik en drankblikken. Een dunne laag epoxyhars, die het aluminium beschermt, is samengesteld uit bisfenol A. Het wordt ook gebruikt in de samenstelling van polycarbonaatflessen.  

Polycarbonaat is een polymeer van BPA en bevindt zich in categorie 7 (het kleine cijfer, omgeven door 3 roterende pijlen).

Symbool 7, categorie « Others » in dewelke zich polycarbonaat bevindt.

Dit zijn de plastic flessen (vaak drinkbussen) transparant en hard, zoals Nalgen of Tritan waterflessen. Tritan-waterflessen hebben het BPA-vrije label, maar onderzoeken tonen aan dat er BPA, in een dosering met oestrogene activiteit, vrijkomt in het water dat in deze flessen is opgeslagen.¹⁶  Een onderzoek uitgevoerd door Carwile toonde een toename van 69% van het BPA-gehalte in de urine aan, na gedurende 1 week uit een polycarbonaatfles gedronken te hebben! ¹⁷ Opgemerkt moet worden dat de doorgang van bisfenolen naar de drank verhoogd wordt als de flessen worden blootgesteld aan hitte (bijvoorbeeld door ze in de zon te laten staan).¹⁸  

Men vindt het ook terug in kassatickets en thermisch geprint papier.

Deze studie ¹⁹ is een goed voorbeeld van de complexiteit van toxicologische modellen. Ze heeft aangetoond dat het gebruik van hydroalcoholische gel bij het hanteren van kassatickets de overgang van lipofiele moleculen zoals BPA duidelijk verhoogt, omwille van de aanwezigheid van moleculen die de indringing in de huid versterken. Deze stoffen zijn op zich niet toxisch en worden zelfs als veilig beschouwd, maar met hun weekmakende en verzachtende eigenschappen verzwakken ze de huidbarrière en verhogen ze de doorgang van BPA door de huid met bijna 100 keer. De hier geteste hydroalcoholische gel is van het merk Purell die isopropylmyristaat, propyleenglycol en ethanol bevat.

De materialen die tandartsen gebruiken, zijn overal ter wereld samengesteld uit bisfenol A (bisGMA aanwezig in composieten, amalgamen, orthodontische lijmen, enz.) Dit onderzoek toont een toename van het bisfenol A -gehalte in urine na een tandheelkundige ingreep.²⁰ Er is nog geen bewijs van chronische afgifte geleverd. ²¹ BPA afgifte vindt voornamelijk plaats tijdens het aanbrengen, maar als de verbinding eenmaal is uitgehard, is er normaal gezien geen BPA-verontreiniging meer. Het is daarom aanbevolen om een behandeling tijdens de zwangerschap zoveel mogelijk te vermijden.²¹

Men vindt bisfenol A ook terug in stof, bepaald medisch materiaal en speelgoed voor kinderen.⁶

Wat kinderspeelgoed betreft, lijkt het erop dat het twee keer per week wassen van het speelgoed de hoeveelheid overgedragen chemische stoffen zou verminderen.²² Een andere studie ²³ analyseerde 18 stukken speelgoed voor kinderen. Negen ervan hebben een oestrogene activiteit. We vinden het molecuul verantwoordelijk voor deze hormonale activiteit (BPA) bij slechts twee van hen (en de blootstelling aan BPA berekend via deze twee stukken speelgoed ligt boven de veiligheidsaanbevelingen van de EFSA). Voor de 7 andere stukken speelgoed, kon de bron van de oestrogene activiteit niet gevonden worden (van de 41 geteste stoffen), wat erop wijst dat deze hormonale werking waarschijnlijk te wijten is aan nog onbekende moleculen. De meest verontrustende stukken speelgoed, zijn die bestaande uit plastic en weekbare plastic.²

De alternatieven ?

Na het verbod op verpakkingen voor babyvoeding, zijn ze vervangen door analogen van BPA, zoals bisfenol F, S, B en AF… Deze alternatieven zijn veel minder bekend in termen van hun impact op de gezondheid, omdat ze minder goed bestudeerd zijn. Hun toxicologie lijkt desalniettemin vergelijkbaar met BPA.BPS en F zouden zelfs een meer uitgesproken oestrogene activiteit hebben dan BPA…²⁵

Reeds in 2015 toonden studies een vergelijkbare hormonale activiteit van BPS en BPF aan.²⁶

Deze Garcia-Corcoles studie ²⁷ vond in 2018 zeven bisfenol A analogen met oestrogene activiteit in babyvoeding. Deze studie vond ook BPA, F, S en BPAF in moedermelkmonsters en in babyvoeding. Concentraties van BPA en zijn analogen zijn gecorreleerd met verminderde groeisnelheid bij kinderen (voor gewicht en lengte). ²⁸

Tot slot

De impact van bisfenol A op de gezondheid is nu algemeen gekend. Het gebruik is enkel verboden in voedselverpakkingen voor kinderen jonger dan 3 jaar. Vaak worden alternatieven voorgesteld en gebruikt als verkoopargument (BPA-free). Geen enkele is echter meer veilig gebleken dan bisfenol A.  Dit betekent niet dat ze systematisch gebruikt worden. Bepaalde materialen hebben geen bisfenol nodig in hun productieproces (zoals Tetrapack, les plastics 2 en 4, glas…). De voorkeur gaat uit naar materialen in glas, waarvan bekend is dat ze inert zijn. Met betrekking tot de zwangerschap en vrouwen op vruchtbare leeftijd wordt zoveel mogelijk de voorkeur gegeven aan glazen verpakkingen, terwijl plastic en conservenblikken maximaal vermeden dienen te worden. Tandheelkundige ingrepen worden, indien mogelijk, uitgesteld. Aan mensen met vruchtbaarheids- of gewichtsproblemen wordt aangeraden na te denken over hun mogelijke bronnen van bisfenolverontreiniging.

Bronnen

1.            Chianese R, Troisi J, Richards S, et al. Bisphenol A in Reproduction: Epigenetic Effects. Curr Med Chem. 2018;25(6):748-770. doi:10.2174/0929867324666171009121001

2.            Rattan S, Zhou C, Chiang C, Mahalingam S, Brehm E, Flaws JA. Exposure to endocrine disruptors during adulthood: consequences for female fertility. J Endocrinol. 2017;233(3):R109-R129. doi:10.1530/JOE-17-0023

3.            Chiang C, Mahalingam S, Flaws JA. Environmental Contaminants Affecting Fertility and Somatic Health. Semin Reprod Med. 2017;35(3):241-249. doi:10.1055/s-0037-1603569

4.            Siracusa JS, Yin L, Measel E, Liang S, Yu X. Effects of bisphenol A and its analogs on reproductive health: A mini review – PubMed. Reprod Toxicol. Published online 2018. Accessed January 17, 2021. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29925041/

5.            Radwan M, Wielgomas B, Dziewirska E, et al. Urinary Bisphenol A Levels and Male Fertility. Am J Mens Health. 2018;12(6):2144-2151. doi:10.1177/1557988318799163

6.            Konieczna A, Rutkowska A, Rachoń D. Health risk of exposure to Bisphenol A (BPA). Rocz Panstw Zakl Hig. 2015;66(1):5-11.

7.            Kelishadi R, Poursafa P, Jamshidi F. Role of Environmental Chemicals in Obesity: A Systematic Review on the Current Evidence. J Environ Public Health. 2013;2013:1-8. doi:10.1155/2013/896789

8.            Andújar N, Gálvez-Ontiveros Y, Zafra-Gómez A, et al. Bisphenol A Analogues in Food and Their Hormonal and Obesogenic Effects: A Review. Nutrients. 2019;11(9). doi:10.3390/nu11092136

9.            Hruby A, Hu FB. The Epidemiology of Obesity: A Big Picture. PharmacoEconomics. 2015;33(7):673-689. doi:10.1007/s40273-014-0243-x

10.         Wassenaar PNH, Trasande L, Legler J. Systematic Review and Meta-Analysis of Early-Life Exposure to Bisphenol A and Obesity-Related Outcomes in Rodents. Environ Health Perspect. 2017;125(10):106001. doi:10.1289/EHP1233

11.         Legeay S, Faure S. Is bisphenol A an environmental obesogen? Fundam Clin Pharmacol. 2017;31(6):594-609. doi:10.1111/fcp.12300

12.         Paulose T, Speroni L, Sonnenschein C, Soto AM. Estrogens in the wrong place at the wrong time: Fetal BPA exposure and mammary cancer. Reprod Toxicol. 2015;54:58-65. doi:10.1016/j.reprotox.2014.09.012

13.         Seachrist DD, Bonk KW, Ho S-M, Prins GS, Soto AM, Keri RA. A review of the carcinogenic potential of bisphenol A. Reprod Toxicol Elmsford N. 2016;59:167-182. doi:10.1016/j.reprotox.2015.09.006

14.         Shafei A, Ramzy MM, Hegazy AI, et al. The molecular mechanisms of action of the endocrine disrupting chemical bisphenol A in the development of cancer. Gene. 2018;647:235-243. doi:10.1016/j.gene.2018.01.016

15.         Hafezi SA, Abdel-Rahman WM. The Endocrine Disruptor Bisphenol A (BPA) Exerts a Wide Range of Effects in Carcinogenesis and Response to Therapy. Curr Mol Pharmacol. 2019;12(3):230-238. doi:10.2174/1874467212666190306164507

16.         Guart A, Wagner M, Mezquida A, Lacorte S, Oehlmann J, Borrell A. Migration of plasticisers from Tritan^TM and polycarbonate bottles and toxicological evaluation. Food Chem. 2013;141(1):373-380. doi:10.1016/j.foodchem.2013.02.129

17.         Carwile JL, Luu HT, Bassett LS, et al. Polycarbonate bottle use and urinary bisphenol A concentrations. Environ Health Perspect. 2009;117(9):1368-1372. doi:10.1289/ehp.0900604

18.         Cao X-L, Corriveau J. Survey of bisphenol A in bottled water products in Canada. Food Addit Contam Part B Surveill. 2008;1(2):161-164. doi:10.1080/02652030802563290

19.         Hormann AM, vom Saal FS, Nagel SC, et al. Holding Thermal Receipt Paper and Eating Food after Using Hand Sanitizer Results in High Serum Bioactive and Urine Total Levels of Bisphenol A (BPA). PLoS ONE. 2014;9(10). doi:10.1371/journal.pone.0110509

20.         Marzouk T, Sathyanarayana S, Kim AS, Seminario AL, McKinney CM. A Systematic Review of Exposure to Bisphenol A from Dental Treatment. JDR Clin Transl Res. 2019;4(2):106-115. doi:10.1177/2380084418816079

21.         Lannoy C. Thèse de médecine dentaire. Perturbateurs endocriniens : état actuel des connaissances et médecine bucco-dentaire. Published online 2017.

22.         Andaluri G, Manickavachagam M, Suri R. Plastic toys as a source of exposure to bisphenol-A and phthalates at childcare facilities. Environ Monit Assess. 2018;190(2):65. doi:10.1007/s10661-017-6438-9

23.         Kirchnawy C, Hager F, Osorio Piniella V, et al. Potential endocrine disrupting properties of toys for babies and infants. PLoS ONE. 2020;15(4). doi:10.1371/journal.pone.0231171

24.         Aurisano N, Huang L, Milà i Canals L, Jolliet O, Fantke P. Chemicals of concern in plastic toys. Environ Int. 2021;146:106194. doi:10.1016/j.envint.2020.106194

25.         Rochester JR, Bolden AL. Bisphenol S and F: A Systematic Review and Comparison of the Hormonal Activity of Bisphenol A Substitutes. Environ Health Perspect. 2015;123(7):643-650. doi:10.1289/ehp.1408989

26.         Eladak S, Grisin T, Moison D, et al. A new chapter in the bisphenol A story: bisphenol S and bisphenol F are not safe alternatives to this compound. Fertil Steril. 2015;103(1):11-21. doi:10.1016/j.fertnstert.2014.11.005

27.         García-Córcoles MT, Cipa M, Rodríguez-Gómez R, et al. Determination of bisphenols with estrogenic activity in plastic packaged baby food samples using solid-liquid extraction and clean-up with dispersive sorbents followed by gas chromatography tandem mass spectrometry analysis. Talanta. 2018;178:441-448. doi:10.1016/j.talanta.2017.09.067

28.         Jin H, Xie J, Mao L, et al. Bisphenol analogue concentrations in human breast milk and their associations with postnatal infant growth. Environ Pollut Barking Essex 1987. 2020;259:113779. doi:10.1016/j.envpol.2019.113779